Κίνδυνος κατάρρευσης για τον ιστορικό ναό της «Παναγούλας» στη Βόνιτσα

Πρόκειται για ένα από τα σημαντικότερα μνημεία της Βόνιτσας, ο Ιερός ναός της Κοιμήσεως Θεοτόκου (Παναγούλα), ο οποίος βρίσκεται σε απόσταση έξι χιλιομέτρων από τη Βόνιτσα προς τα ανατολικά (στον Αμαδερό), με ιδιαίτερηπολιτισμική αξία για την περιοχή, ο οποίος είχε πάθει σοβαρές ζημιές από τους σεισμούς του 1948 και παρά τις επεμβάσεις που έγιναν παλιότερα (σιδηροκατασκευές, βελτίωση στατικότητας), δυστυχώς ο ναός σήμερα είναι έτοιμος για κατάρρευση. 

Ο Πολιστιστικός Σύλλογος «Αμφικτιονία Ακαρνάνων» επισημαίνει ότι είναιέτοιμη η μελέτη για προστασία και η αποκατάσταση της ιεράς μονής και έχει ήδη προωθηθεί για ένταξη σε κάποιο πρόγραμμα του Υπουργείου Πολιτισμού και ελπίζει σε μια θετική εξέλιξη, πριν καταρρεύσει ο ναός της ιεράς μονής. 

ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΚΟΙΜΗΣΕΩΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ 

ΕΙΣ ΘΕΣΗ ΠΑΝΑΓΟΥΛΑ ΒΟΝΙΤΣΑΣ 

Γράφει ο: ΝΤΙΝΟΣ Στυλιανός 

Αντιπρόεδρος 

ΑΜΦΙΚΤΙΟΝΙΑΣ ΑΚΑΡΝΑΝΩΝ 

Τοποθεσία Ιεράς Μονής 

Η Ιερά μονή της Κοιμήσεως Θεοτόκου (Παναγούλα) βρίσκεται στους πρόποδες μιας οροσειράς, προβουνίων των Ακαρνανικών ορέων. Τα προβούνια με προσανατολισμό από Βόρεια προς Νότια, αρχίζουν με την οροσειρά της Γελάδας και αφού περάσουν στον Αμαδερό φτάνουν στον Αγιο Ηλία και από εκεί στην Κορπή. Το μεγαλύτερο ύψος στα προβούνια κατέχει ο Αμαδερός και γιαυτό η περιοχή ολόκληρη έχει λάβει την ονομασία «περιοχή Αμαδερού». 

Η ακριβή τοποθεσία της Ιεράς Μονής, στον άξονα Γελάδα – Κορπή είναι στους πρόποδες του Αμαδερού προς την ανύψωση του Αγίου Ηλία, ενώ στον άξονα ενετικών terminal, Κάστρο Βόνιτσας – εκβολές Γαβριά Παλιαμπέλων,(βλέπε α’ τόμο Ιστορικά κείμενα Βόνιτσας, Νικόλας Βερνίκος, 2012) είναι πάνω από τα Σπαρτάρια και κάτω δεξιά από την Λέκκα ή λαϊκά Παλαιοχώρι. Χιλιομετρικά η Ιερά μονή απέχει από το κέντρο της πόλης Βόνιτσας, μόλις 6,5 χιλιόμετρα. 

Χρόνος ανέγερσης. Εξέταση παραμέτρων 

Ως προς τον χρόνο κτήσης της Ιεράς μονής δεν υπάρχει ακριβής προσδιορισμός. Η κτητορική επιγραφή που βρίσκεται ημικατεστραμμένη στο εσωτερικό του ναού και ακριβώς πάνω από την μοναδική τοξοειδή πύλη εισόδου, καταγράφει το έτος 1726 ( Φεβρουάριος του έτους αψκς). 

Ήταν αυτό το έτος κατασκευής της μονής; Για να καταλήξουμε στην αποδοχή ή στην απόρριψη του εν λόγω έτους, πρέπει να λάβουμε υπόψη μας τις κάτωθι παραμέτρους: 

Α. Όπως περιγράφει σε ιδιόχειρο σημείωμα ο Κος Θεόδωρος Πανταζόπουλος, σήμερα συνταξιούχος και πρώην ιεροψάλτης στην Μητρόπολη Αθηνών - ανώτερος υπάλληλος υπουργείου Εργασίας - ακόλουθος της πρεσβείας μας στην Γερμανία για εργασιακά θέματα, η Ιερά μονή Παναγούλας έχει ίδρυση πολλά έτη πρό του 1726. Στηρίζει την άποψη όχι μόνο από μαρτυρίες του πατέρα του, αλλά και του Νικόλαου Βασιλάκου, αξιόλογων και σεβαστών Βονιτσιάνων. Πρόσθετα υποστηρίζει την άποψη αυτή λόγω της ύπαρξης ολόκληρης τοιχοποιίας στο ανατολικό κλίτος με σαφείς ενδείξεις για το παλιότερο της κατασκευής. 

Β. Ο αείμνηστος Πρόεδρος Κοινότητας Βόνιτσας, Χρίστος Κατσικογιάννης, στο λήμμα Βόνιτσα, της Αιτωλοακαρνανικής και Ευρυτανικής εγκυκλοπαίδειας, καθορίζει το έτος ίδρυσης της μονής στο 1426. Ορισμένοι ιστορικοί τοποθετήθηκαν πάνω στην γραπτή άποψη του Χρ. Κατσικογιάννη και θεώρησαν ότι δεν μετέφρασε σωστά το έτος της κτητορικής επιγραφής δηλ. το «ψ» ενώ είναι το 700 το μετέφρασε ως 400. 

Θεωρούμε ότι η αντίρρηση των ιστορικών δεν είναι σωστή καθόσον στάθηκαν στο «γράμμα» της έγγραφης τοποθέτησης του Χρ. Κατσικογιάννη. Αν παρατηρούσαν το σύνολο της άποψής του θα έπρεπε να αναλογιστούν γιατί για άλλες εκκλησίες τοποθετείται με ακριβές έτος, ενώ σε άλλες με εύρος χρονικής περιόδου.  

Διαβάζουμε τι έχει καταγράψει ο αείμνηστος Χρ. Κατσικογιάννης, για τα έτη ανεγέρσεως των εκκλησιών:

Παναγία 1080-1090
Παναγούλα 1426
Αγιος Νικόλαος 1811
Αγιος Αθανάσιος 1100-1700
Αγιος Σπυρίδων 1787

Πράγματι για ορισμένες εκκλησίες ο Χρ. Κατσικογιάννης τοποθετείται με συγκεκριμένο έτος, ενώ σε άλλες με εύρος περιόδου. Είναι ασφαλής εκτίμηση του γράφοντα ότι ο Χρ. Κατσικογιάννης με το βάρος της κληρονομιάς «Φάρα Κατσικογιαναίων» είχε στοιχεία αλλά και γνώσεις. Γνώριζε πολύ καλά τα γράμματα και είχε άμεση σχέση με την περιοχή. Στις εκκλησίες που καταγράφει συγκεκριμένο έτος ανέγερσης έπρεπε να υπάρχει κάποια επιγραφή με το εν λόγω έτος. 

Είναι αλήθεια αυτή η σκέψη. Στην εκκλησία του Αγίου Νικολάου, στη νότια πλευρά προς το κλείτος του Ιερού και πάνω ψηλά, υπάρχει μια επιγραφή με χάραξη σε πέτρα «1811 ΚΑΝΕΛΟΠ». Στον Αγιο Σπυρίδωνα και πάνω από την δυτική είσοδο υπάρχει πέτρινη παράσταση με τον ενετικό λέοντα και το έτος 1787. Σίγουρα και την Παναγούλα έπρεπε να υπάρχει η επιγραφή με το 1426. Τυχόν επίκληση ότι η επιγραφή αυτή είναι η κτητορική επιγραφή με το «αψκς», θεωρούμε ότι δεν μπορεί να είναι σωστή αφού ο Χρ. Κατσικογιάννης ήταν εγγράμματος, με σημαντικές επαφές και διασυνδέσεις με σοβαρούς εγγράμματους της εποχής, και κυρίως σοβαρός και άξια «φέρων το βάρος της αρχέγονης πολιτιστικής κληρονομιάς των Κατσικογιαναίων».

Βέβαια ο Χρ. Κατσικογιάννης δεν είχε στην κατοχή του τα Βενέτικα έγγραφα ή τα βενέτικα νοτάρια που σήμερα έχουμε και επεξεργάζεται οΚαθηγητής του Πανεπιστημίου Αιγαίου, Κος Νικόλας Βερνίκος. Σύμφωνα με τα νοτάρια, οι εκκλησίες του Αγίου Σπυρίδωνα και Αγίου Νικολάου, έχουν έτος ανέγερσης προγενέστερο αυτών που αναφέρει ο Χρ. Κατσικογιάννης. Απλά ο Χρ. Κατσικογιάννης για τις εκκλησίες που έβλεπε μια επιγραφή, ενσωματωμένη στην δομή της εκκλησίας, με ένα συγκεκριμένο έτος, σωστά αναφέρεται σε αυτό το έτος, αφού δεν είχε στοιχεία για το προγενέστερο κτίσμα της εκκλησίας, κτίσμα που το εν λόγω έτος ανακαινίστηκε και τοποθετήθηκε η επιγραφή. Για ιστορικούς λόγους παραθέτουμε ότι η επιγραφή στον Αγιο Σπυρίδωνα, είναι ξένο δομικό στοιχείο και ενσωματώθηκε εκεί για να σωθεί η εικόνα του ενετικού λέοντα της Ενετικής κυριαρχίας στην Βόνιτσα. (βλέπε εργασία σπουδαστών εκπαιδευτηρίων πληροφορικής Βόνιτσας, έτος 2008). 

Για τις εκκλησίες που δεν είχαν κάποια επιγραφή ο Χρ. Κατσικογιάννης έθεσε ένα χρονικό εύρος. Εμείς θα σταθούμε στην αναφορά του για την εκκλησία Παναγία. Σήμερα την ονομάζουμε Παναγία της Χώρας. Ο Χρ. Κατσικογιάννης τοποθετεί ως έτος ανέγερσης 1080-1090. Σίγουρα δεν αναφέρεται στο σημερινό κτίσμα της εκκλησίας, αναφέρεται στο κτίσμα της εκκλησίας που είναι από κάτω από το σημερινό κτίσμα. Δεν είναι υπόθεση αλλά πραγματικότητα. Μια επίσκεψη στον χώρο θα το αποδείξει. Βγαίνοντας από την δυτική πύλη-έξοδο της σημερινής εκκλησίας και περπατώντας προς τα Βόρεια, περνάμε τους τάφους Χαλκιόπουλου, Σακελαρόπουλου (δημόσια πρόσωπα της μετα-ενετικής Βόνιτσας) και φτάνουμε πίσω από ιερό του ναού. Στην τάφρο που υπάρχει ακριβώς σε αυτό το σημείο και βόρεια από το σημερινό ιερό, διακρίνεται το ιερό του παλαιότερου ναού.Παλαιότερα το ιερό αυτό είχε τοιχογραφίες αλλά με την πάροδο του χρόνου αυτές έχουν καταστραφεί. Όμως σε μικρά μέρη του παλαιού ιερού, διακρίνονται τοιχογραφίες. 

Για την περίοδο 1080-1090, που αναφέρεται ο Χρ. Κατσικογιάνης,στην ανέγερση του παλαιότερου κτίσματος , υπάρχει σαφής συσχέτιση με σοβαρά ιστορικά γεγονότα. Από το βιβλίο «Κάστρο Βόνιτσας, ο λίθινος γίγαντας,έκδοση της ΑΜΦΙΚΤΙΟΝΙΑΣ ΑΚΑΡΝΑΝΩΝ» διαβάζουμε «1084. Πρώτη ιστορική καταγραφή για ύπαρξη φρουρίου καταγράφεται στα γεγονότα της Αυτοκρατορίας Αλεξίου Κομνηνών». 

Οι Βυζαντινοί σπάνια ενδιαφέρονταν για τις κτήσεις τους στον παλαιο-ελλαδικό χώρο, παρά μόνο για τον φόρο υποτέλειας. Από την μία πλευρά η διαφυγή ορισμένων προς τον καθολικισμό του Πάππα, αλλά και η αδυναμία της περιοχής να παράγει πλούτο όπως οι άλλες περιοχές της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, έφερε την Κωνσταντινούπολη να μην ενδιαφέρεται για τον παλαιοελλαδικό χώρο. 

Όταν όμως οι Νορμανδοί κυριάρχησαν στην περιοχή του Ιονίου και των Ηπειρωτικών ακτών, όταν οι στρατιώτες του Ροβέρτου Γυισκάρδου αναζήτησαν και βρήκαν ασφαλή διαχείμαση στην Βόνιτσα, οι Βυζαντινοί αντιλήφθηκαν ότι ο κίνδυνος να βρεθούν οι Νορμανδοί κοντά στην Κωνσταντινούπολη, είναι πλέον ορατός. Τότε συμμαχούν με τους Ενετούς υποσχόμενοι στην γαληνότατη δημοκρατία της Βενετίας ότι θα τους αποδώσει προνόμια στις υπό απελευθέρωση περιοχές. Με την εκδίωξη των Νορμανδών οι Ενετοί αρχίζουν την «ήρεμη κατάληψη» με κυρίως εμπορικούς σταθμούς και μικρά οχυρωματικά έργα. Ο Αλέξιος Κομνηνός αντιλαμβανόμενος την στρατηγική σημασία της Βόνιτσας, άμεσα δείχνει το ενδιαφέρον του για την περιοχή και κατασκευάζει οχυρωματικές θέσεις στον λίθινο γίγαντα (το σημερινό 4οεσωτερικό τείχος). Με την τακτοποίηση των στρατιωτικών θέσεων, Ο Αλέξιος Κομνηνός, σίγουρα δεν θα άφηνε στην διάθεση των Ενετών το άλλο προπύργιο δηλ. την θρησκευτική πίστη των κατοίκων. Θα ανήγειρε εκκλησία σε χώρο δίπλα στην δραστηριοποίηση των Ενετών δηλ. το εμπορικό τους λιμάνι.Με αυτά τα δεδομένα πρέπει να μιλάμε για την πρώτη ανέγερση του ναού της Παναγίας, αυτού που σήμερα βλέπουμε μόνο μέρος από την κόγχη του ιερού. 

Συνεπώς σωστά αναγράφει ο Χρ. Κατσικογιάννης ως έτος ανέγερσης του ναού της Παναγίας της Χώρας την περίοδο 1080-1090, γιατί σίγουρα θα είχε δεί επιγραφή, η οποία σήμερα δεν υπάρχει ή υπάρχει και εμείς δεν την έχουμε εντοπίσει.

Μια άλλη παράμετρο που πρέπει να εξετάσουμε και έχει άμεση σχέση με την νεώτερη ανέγερση του ιερού ναού της Παναγούλας έχει τα εξής χαρακτηριστικά: 

Μια απλή όψη των δύο ναών (Παναγίας Χώρας και Παναγούλας) μας προϊδεάζει για την ομοιότητα της κατασκευής, του σχεδίου και της νοοτροπίας. Από την λαϊκή παράδοση, που με την πάροδο του καιρού και με τα γραπτά ιστορικά στοιχεία που συνεχώς συγκεντρώνουμε διαπιστώνουμε ότι έχει μεγάλα ποσοστά αλήθειας, μας έχει μεταφερθεί ότι οι τεχνίτες που κατασκεύασαν τον σημερινό ναό της Παναγίας Χώρας και της Παναγούλας ήταν οι ίδιοι. 

Το έτος της νέας ανέγερσης του ναού Παναγούλας δηλ το 1726, έχει σοβαρή ιστορική αξία, αφού τότε η Βόνιτσα ήταν υπό Ενετική κυριαρχία. Είναι έτος εντός της δεύτερης ενετικής κυριαρχίας (η πρώτη 1684-1714, η δεύτερη 1717-1797), όπου η Βόνιτσα μετατρέπεται σε διεθνές κέντρο εμπορίου, τα χωριά που απαρτίζουν την Βόνιτσα διαιρούνται σε κοντράδες, με βάση την περιοχή κάθε ενορίας.(βλέπε Ιστορικά κείμενα Βόνιτσας, Νικόλας Βερνίκος, 2012). Η σημερινή περιοχή «Άγιος Δημήτριος Βόνιτσας» αρχίζει να κατοικείται και το χωριό ονομάζεται Νεοχώρι. Μια άποψη για την ονομασία του χωριού είναι ότι οι κάτοικοι προέρχονται από την περιοχή Παλαιοχώρι, την αρχαία Λέκκα, περιοχή δίπλα στην Παναγούλα. 

Ενημερωτικά καταγράφουμε ότι μια άλλη άποψη για την απόδοση τουονόματος Νεοχώρι, είναι ότι οι κάτοικοι αυτής της νέας περιοχήςεπέστρεψαν εκεί μετά από χρόνια αφού η προηγούμενη γενιά (ή γενιές τους) κατοικούσαν αρχικά στην βυθισμένη πόλη που βρίσκεται μπροστά στο Νεοχώρι. 

Συμπέρασμα περί του χρόνου πρώτης ανέγερσης 

Από τις ανωτέρω παραμέτρους, που αναπτύχθηκαν πλήρως και με τις τυχόν υπάρχουσες διασταυρώσεις, πρέπει να τοποθετήσουμε ναι μεν την ανέγερση των σημερινών ναών Παναγίας Χώρας και της Παναγούλας την περίοδο του 18ου αιώνα, αλλά με αδιάσειστα στοιχεία, οι πρώτοι ναοί είναι προγενέστεροι, με πρώτη κτίση για την Παναγία της Χώρας το 1080-1090, για δε την Παναγούλα το 1426.

Σημερινή κατάσταση

Ο ναός της Παναγούλας, είχε τις συνηθισμένες φθορές του χρόνου, αλλά ο σεισμός του 1948 προκάλεσες ρωγμές σε στατικά μέρη του. Η τότε αμέλεια για αποκατάσταση των ζημιών δημιούργησε την σταδιακή αποκοπή των στατικών μερών του, με αποτέλεσμα να είναι άμεσος ο κίνδυνος της κατάρρευσης. 

Την δεκαετία του 70’ με 80’, η αείμνηστος Διονυσία Οικονομίδη, το γένος Μάρη, με δικές της δαπάνες και συνδρομές Βονιτσιάνων, ενήργησε και μεεργασίες μπετών στο έδαφος και εκτός του ναού, προσπάθησε να αποκαταστήσει την στατικότητα. Πρόσθετα έδεσε εσωτερικά και εξωτερικά τον ναό με σιδηροκατασκευή, χωρίς να επηρεάσει σε κανένα σημείο τα υπάρχοντα στοιχεία του ναού. 

Παρά τις σοβαρές, για την αποφυγή κατάρρευσης του ναού, επεμβάσεις, ο ναός είναι έτοιμος για κατάρρευση και δυστυχώς για την απώλεια ενός μοναδικούπολιτιστικού μνημείου.  

Έχει κλείσει πλέον μια δεκαετία από τότε που με συνδρομές ιδιωτών χρηματοδοτήθηκε η μελέτη της προστασία και αποκατάστασης της ιεράς μονής.Μια πλήρης μελέτη και με μεγάλο κόστος. Όσο και αν προσπάθησαν οι ιερείς της Βόνιτσας να ενταχθεί η προστασία και η αποκατάσταση της ιεράς μονής σε κάποιο επιδοτούμενο πρόγραμμα, οι επιθυμίες και οι προσπάθειές τους δεν βρήκαν ανταπόκριση. 

Παρά την ύπαρξη της μελέτης (απαραίτητο στοιχείο για την ένταξη σε πρόγραμμα) οι αποφάσεις των κρατούντων ήταν να προωθούνται άλλα έργα χωρίς αυτά να έχουν μελέτες, που ένα μεγάλο μέρος της χρηματοδότησης να πηγαίνει για την σύνταξη της μελέτης και τα υπόλοιπα χρήματα να μην φτάνουν για την εκτέλεση του έργου. Στην κρίση όλων μας τίθεται η ωφελιμότητα αυτών των «άλλων» έργων. 

Πρίν δύο μήνες ο φάκελος της μελέτης ξαναδόθηκε στις αρμόδιες υπηρεσίες για προώθηση και ένταξη σε κάποιο πρόγραμμα του Υπουργείου Πολιτισμού. Τα χρήματα που χρειάζονται για την προστασία-αποκατάσταση μπορεί να είναι λιγότερα από αυτά που προσέφεραν ιδιώτες για την σύνταξη της μελέτης. Εμείς δεν ζητούμε προτίμηση σε βάρος κάποιου άλλου πολιτιστικού έργου, ζητούμε ισοκατανομή των πόρων. 

Ας ελπίσουμε σε μια θετική εξέλιξη, πριν καταρρεύσει ο ναός της ιεράς μονής.

ΑΠΟ ΞΗΡΟΜΕΡΟ NEWS