Ο «Αχυρένιος»: ένα δρώμενο στην Βόνιτσα

ΑΜΦΙΚΤΙΟΝΙΑ ΑΚΑΡΝΑΝΩΝ

ΣΥΛΛΟΓΟΣ  ΕΡΕΥΝΑΣ  ΙΣΤΟΡΙΑΣ

«ΑΧΥΡΕΝΙΟΣ»

Ο «Αχυρένιος»  είναι ένα δρώμενο στην Βόνιτσα, που λαμβάνει χώρα κάθε Καθαρά Δευτέρα. Χρονολογικά η προέλευσή του δεν μπορεί να προσδιοριστεί ακριβώς, για τον μοναδικό λόγο ότι ως έθιμο – δρώμενο έχει εμπλουτιστεί στην διαδρομή του χρόνου, με πλήθος στοιχείων που κυριαρχούσαν την κάθε εποχή. 

Έχοντας ως σημείο την ημέρα πραγματοποίησης του δρώμενου δηλ. την Καθαρή Δευτέρα , ημέρα έξω από τα καθιερωμένα δρώμενα των Αποκρεών (κρεατοφαγία – κάλυψη προσώπων με μάσκες), αλλά και το σχήμα του δρώμενου, η αναδρομή της σκέψης μας οδηγεί στην αρχέγονη προέλευση του εθίμου, την Διονυσιακή λατρεία, σε σχέση με την κωμωδία «επί δρόμου»..

Ας δούμε το έθιμο με την μορφή που είχε πριν την εφαρμογή των «λαμπάντα». Ως «λαμπάντα» τίθεται η κατάσταση της μετατροπής του αρχέγονου εθίμου , σε κακόγουστη αντιγραφή της παρέλασης των «αρμάτων» , που παρουσιάζουν οι διάφορες πόλεις την ημέρα των Αποκριών.

Ας δούμε περιγραφικά την εικόνα του εθίμου. Μια ομάδα κατοίκων ντύνει τα άχυρα των αγρών με ρούχα ενός κατοίκου, δημιουργεί τον αχυρένιο, και τον περιφέρει μέσα στην πόλη. Η ομάδα των κατοίκων έχει καταναλώσει κάποια ποσότητα κρασιού , για να αποκτήσει την ελευθερία και την ανοχή του λόγου. Στην ομάδα υπάρχουν ρόλοι που ομαδοποιούνται σε τρεις κατηγορίες. Οι έχοντες άμεση σχέση με τον Αχυρένιο, ο πρώτος της Κομπανίας, και ο λαός που ακολουθεί. Ανάμεσα στους συμμετέχοντες διακωμωδούνται γεγονότα και υπάρχει συνεχής ροή από σκωπτικά τραγούδια, που μέσα από αυτά διαφαίνεται η σάτιρα και η διαμαρτυρία.

Αυτή η μορφή του εθίμου εμπλουτίστηκε – διαφοροποιήθηκε – επιβλήθηκαν ορισμένες μορφές από κατοίκους – εξουσία, στην διαδρομή του χρόνου και έφτασε στις μέρες μας με την πιο κάτω μορφή.

Ένας νέος , έχει ετοιμαστεί για να παντρευτεί , αλλά το ξημέρωμα τον βρίσκει νεκρό. Στην νεκρώσιμη πομπή, κυρίαρχη θέση έχουν γύρω από τον νεκρό  (ο αχυρένιος καθισμένος σε καρέκλα ή πάνω σε γάιδαρο)  οι γονείς του, η μέλλουσα γυναίκα του (ακόμη ντυμένη με το νυφικό), οι συγγενείς. Στην πομπή συν τον χρόνο προστέθηκε ο γιατρός, που  μετά τον διαχωρισμό της αριστεράς (το 1968 και μέσα από την λογοκρισία της εποχής) οι γιατροί έγιναν δύο, ο ντόπιος και ο από το κυΠΑΡΙΣΙ). Επίσης από μια εποχή και μετά στην συνοδεία προστέθηκε  και ο παπάς (μετά την άρνηση της εκκλησίας να χειροτονηθεί κάποιος παπάς). Η συνοδεία του νεκρού διαβαίνοντας τους δρόμους  συζητά δυνατά για τα γεγονότα του θανάτου, οι άμεσα συγγενείς οδύρονται χρησιμοποιώντας κωμικές φράσεις, οι γιατροί συνεχώς αποφαίνονται για τα αίτια θανάτου, και ο παπάς με νεκρώσιμα-κωμικά συνοδεύει την ακολουθία.

Πίσω από την ακολουθία του Αχυρένιου ακολουθεί ο όχλος. Μεταξύ της συνοδείας και του όχλου υπάρχει μια συνεχής λεκτική αλληλοεπίδραση, προέχοντος κάθε φορά ενός μέλους της συνοδείας. Ο Παπάς , ο γιατρός, η νύφη, η μάνα απευθύνουν στον όχλο ένα ερώτημα (σχετικό με τον θάνατο του Αχυρένιου) και ο όχλος απαντά μονολεκτικά ή με σκωπτικό στίχο. Τα

γεγονότα της χρονιάς τροφοδοτούν με στοιχεία τον θάνατο του Αχυρένιου , αλλά γεγονότα που ήταν κάποτε σημαντικά , δεν χάνονται από την λεκτική αλληλεπίδραση μεταξύ συνοδείας και όχλου.

Πρόσκαιρα γεγονότα επηρεάζουν τα αίτια θανάτου του Αχυρένιου όπως :

ë α) η δηλητηρίαση  που έπαθε ο Αχυρένιος

ë  όταν ήταν ποδοσφαιριστής και δάγκωσε το αυτί του διαιτητή

ë β) η εξάντληση που έπαθε το βράδυ πριν τον γάμο στα καμπαρέ της πόλης

ë γ) η άφθονος τροφή με αλογίσιο κρέας (βλέπε τα κρέατα Μπαλόπουλου) κλπ

Τα πανάρχαια γεγονότα πρόκλησης του θανάτου, συνεχώς επικαλούνται από τον πρώτο της συνοδείας του νεκρού, στην λεκτική αλληλεπίδραση με τον όχλο.

α) Ο πρώτος του Χορού αναφωνεί «μην έφαγε το σύρμα του γιαλού;» (δηλ. το χέλι), και ο όχλος απαντά με το σκωπτικό και σε ρυθμό άγνωστο στις μουσικές διαδρομές «γαμπρέ γιαλένιε μαστραπά» ή με το «μηδέ για γάμο άλλαξε , μηδέ για πανηγύρι, τώρα που ανθίζουν τα κλαριά και βόσκουν οι γαιδάροι ».

Αυτό το άκουσμα και η λεκτική συνδιαλλαγή του πρώτου του χορού με τον όχλο, δεν μπορεί να θυμίσει τίποτα σε ένα πρωτακουστή, σε ένα ξένο, που παρακολουθεί το δρώμενο. Για τους παλαιούς κατοίκους που γνώριζαν τα παλαιά έθιμα και κυρίως αυτό της εξωιατρικής  βεβαίωσης ότι οι μελλοντικοί σύζυγοι ήταν καλά στην υγεία τους (τότε κυριαρχούσε το χτικιό) , το βράδυ πρίν την ημέρα του γάμου , τους υποχρέωναν να φάνε καταβραδύς βαρύ μαγειρεμένο χέλι (το σύρμα του γιαλού). Η τυχόν υπάρχουσα καλυμμένη ασθένεια, άμεσα εκδηλώνονταν και πολλές φορές με άσχημες συνέπειες. Ήταν μια άμεση ιατρική γνωμάτευση , αντίστοιχη αυτής που γίνονταν στα καμπαρέ της τρούμπας, με το κόκκινο κρασί ή με το χοιρινό κρέας, για την διαπίστωση της σύφιλης.

β) Ο πρώτος του χορού «μην έφαγε πολύ πίτα» και ο όχλος απαντά «οτς αφέντη». Και όμως στις μέρες μας έχει μεταφερθεί από αυτά που ο καθένας μεγαλύτερος άφηνε στους μικρότερους, για το ανήκουστο γεγονός , να γίνει Αποκριά χωρίς την παραδοσιακή γαλατόπιτα. Οι τότε Προύχοντες, χωρίς να γνωρίζουμε σήμερα τον λόγο, δεν έδωσαν γάλα στους χωρικούς για την πίτα. Οι χωρικοί τότε έθεσαν σαν αιτία θανάτου του Αχυρένιου, την κατανάλωση πολλής πίτας ( σάτιρα σαν την ονομασία του  Εύξεινου Πόντου).

γ) Η ερώτηση του πρώτου του χορού «μην έφαγε αυτό που κάνει πούφ’ και βγάζει μαύρο;» , μας οδηγεί στην σκέψη για τα τόσα θαλασσινά που αναφέρονται ως πιθανή αιτία θανάτου.

Ορισμένοι ιστοριοδίφες , με βάση αυτή την σκέψη των θαλασσινών, αναρωτήθηκαν μήπως ο Αχυρένιος ήταν ένα πραγματικό πρόσωπο , κάτοικος της περιοχής,  και είχε ασχολία την αλιεία. Μεταγενέστερες σκέψεις όρισαν την κηδεία του Αχυρένιου ως μια διαπόμπευση του Θαλασσινού άνδρα που εγκατέλειψε την θάλασσα και ασχολήθηκε με στεριανές δουλειές, και αφού απέτυχε,  κατέληξε σε θάνατο.

Πάντα ο πρώτος του χορού, μετά την λεκτική αλληλοεπίδραση με τον χορό και τις διαπιστώσεις του «λαού» για την τυχόν αιτία του θανάτου, και αφού συνεχώς ακούγεται η άρνηση «οτς αφέντη δηλ. όχι αφέντη δεν πέθανε από αυτή την αιτία», ο πρώτος του χορού αναφωνεί με ερώτημα «τι τότε έφαγε και πέθανε;».

Τα σκωπτικά μεταξύ των συνοδών του Αχυρένιου τροποποιούνται ανάλογα με τα συμβάντα του έτους. Όμως πάντα κυριαρχούν  μερικές παλαιότατες «ατάκες» , όπως: η απεγνωσμένη κραυγή της νύφης που κρατάει τα στήθη της και λέει «τι να τα κάνω τώρα εγώ αυτά;», και πάντα να υπάρχει μια έξυπνη απάντηση από τα μέλη της συνοδείας, απάντηση που αναλαμβάνει να δώσει ο πρώτος του χορού. Όμως η απάντηση να είναι τέτοια που δίνει το έναυσμα  στον όχλο (τον χορό – την κοινή γνώμη) να τραγουδήσει «μια παπαδιά κοσκίναγε ….», «και την καθαρή Δευτέρα ….», .

Η παράκληση της μάνας για μια επιμνημόσυνη δέηση, για ένα «διάβασμα» του Παπά, ξεσηκώνει (τον χορό – την κοινή γνώμη) να τραγουδήσει , «τον υμνούμενο τον δοξολογούμενο».

Ορισμένα σκωπτικά όπως « σκατά  στα σπίτια τα ψηλά, σκατά στα παραθύρια, σκατά  ….» μας επιστρέφουν διαχρονικά στην περιφορά του Αχυρένιου στην συνοικία Borgo Serato , την συνοικία των Ευγενών με τα δίπατα σπίτια , τους καλοστρωμένους δρόμους, όπως αυτά πολύ καλά περιγράφονται από τους Leake και Sauveur.

Οι τότε διοργανωτές του Αχυρένιου, εξέφραζαν κάτω από την μάσκα της μέθης, τα ετήσια παράπονα κατά της Διοικητικής διακυβέρνησης των κάθε φορά Δυτικών Διοικητών. Μέσα από τα συγγράμματα για τα γεγονότα του 16 – 17 και 18^ου αιώνα, μπορεί ο καθένας μας να φανταστεί τις φασκοκωμωδίες που διαδραματιζόντανε στις συνοικίες της Βόνιτσας . Δεν γνωρίζουμε αν οι διοργανωτές προέρχονταν από όλες τις συνοικίες της Πόλης, ή αυτό ήταν αποκλειστικό δικαίωμα της συνοικίας των Ευγενών, αλλά οι δια λόγου μεταφερθείσες «ατάκες», μας οδηγούν στην υπόθεση ότι τουλάχιστον οι κάτοικοι της συνοικίας Cochino και της Bocalli , θα ήταν  συνδιοργανωτές.

Μια παλιά μαρτυρία προεστού της περιοχής θέτει την εκκίνηση του δρώμενου ως μια διακωμώδηση της φυγής και παραμονής ενός κατοίκου της συνοικίας Mirtasi (ήταν στην στενή λωρίδα γής με λίγα σπίτια αχυροκαλύβες , στο ακρωτήριο απέναντι από το Κάστρο, που εμείς σήμερα το λέμε ΚΑΒΟ) , στην συνοικία Borgo Serato, που κατοικούσαν κυρίως κάτοικοι καθολικοί. Η συνοικία Borgo Serato ήταν στην σημερινή περιοχή Χώρα, είχε κατά βάση δίπατα οικήματα, κατοικούνταν από Ευγενείς και από τους Βιοτέχνες υποστήριξης φαγητών και τροφοδοσίας πολεμικών στρατών.

Αρκετοί έχουν αναρωτηθεί για την σχέση των Ενετών με τον Αχυρένιο. Δηλ. με το ερώτημα αν προήλθε από τους Ενετούς ή αν οι Ενετοί το μετέφεραν την Βενετία. Θεωρούμε ότι δεν μπορεί να υπάρξει μια τέτοια σχέση των δύο εννοιών. Ο Αχυρένιος δεν έχει σχέση με τις Απόκριες και τα συνοδεύοντα γεγονότα (μάσκες , κρεατοφαγία). Είναι αυτούσιο έθιμο, έθιμο προερχόμενο από την Διονυσιακή λατρεία, την κωμωδία επί δρόμου και κάθε φορά εμπλουτισμένο με τα γεγονότα της περιοχής. Η αρχική μορφή της διονυσιακής λατρείας (ηθοποιοί – πρώτος του χορού – χορός) αντικαταστάθηκαν από τους συγγενείς – πρώτο του χορού πχ γιατρός , πχ Παπάς , πχ Νύφη – όχλος που με τα χωρικά του απαντά σε κάθε παράξενο που συμβαίνει.

 Την παλαιά εποχή ήταν το μέσο της διαμαρτυρίας, της έκφρασης του παράπονου, της αδικίας, όσων πράξεων επαχθέστατα δέχθηκε η μη διοικούσα τάξη. Η μέθη δικαιολογεί τόσο τον μεθυσμένο στο να εκφράζεται , τόσο και τον διοικούντα που ακούει τα λόγια ενός μέθυσου. Σαν κάτι που λέγεται και παρέρχεται.

Θα πρέπει να λάβουμε υπόψη μας ότι οι εκάστοτε διοικούντες την Βόνιτσα δεν ήταν Ανατολίτες με την αβάστακτη αγριότητα και την αδιαφορία για όσα συνέβαιναν. Ηταν Δυτικοί, που είχαν ένα ανώτερο πολιτισμό, και το κυριότερο από όλα ήταν Κυβερνήτες- Αρμοστές  που έδιναν λόγο στο Κράτος τους. Μέσα από την Ιστορία της πόλης αντικρίζουμε τις συντονισμένες διαμαρτυρίες που απέπεμπαν τον Κλινιέ, συνέτισαν τον Γρατσιάνο, μετέτρεψαν την ανεξέλεγκτη φορολογία του Μεταξά (18^ος αιώνας) στο σύστημα της δεκάτης, πίεσαν την ανάγκη των εκάστοτε ευγενών να έχουν καλές σχέσεις με τους γηγενείς. Η διακυβέρνηση του τόπου , εκτός ολίγων ετών Τουρκοκρατίας (που κατάστρεψε την πανέμορφη περιοχή και την κατάντησε έρημο τόπο , που ακόμα και μέσα στην  Πόλη μπορούσες να κυνηγήσεις αγριογούρουνα …. ), έδινε το δικαίωμα μιας άλλης μορφής διαμαρτυρίας των πολιτών έναντι της διακυβέρνησης, διαμαρτυρία με ένα πνεύμα κωμωδίας , διαμαρτυρία που μπορεί να ακουστεί χωρίς παρεξηγήσεις. Δεν μπορεί να φανταστεί κανείς να υπάρχει αυτή η διαμαρτυρία σε ένα Πασά, που όχι μόνο δεν έφτανε εκεί η φωνή σου , αλλά η αντίδραση θα ήταν ο θάνατος.

Ακόμα και στην δεκαετία του 1960-70 αυτή η άτυπη μορφή « κωμωδίας επί δρόμου» με τους κεντρικούς ηθοποιούς, με τον πρώτο του χορού και με τον χορό- όχλο (την καλώς ονομαζόμενη «μουλαρία») υπήρχε , και ο κάθε Βονιτσιάνος έστω και αν έλειπε ένα ολόκληρο χρόνο, εκεί θα άκουγε και θα μάθαινε με ένα ωραίο και αστείο τρόπο, όλα τα γεγονότα της χρονιάς.

— Μήπως στεναχωρήθηκες που ο ……. έκανε και πέμπτη κοπέλα;

— Μήπως παράφαγες στο Τραπέζι που έκανε ο Πρόεδρος της Κοινότητας στον Νομάρχη;

— Μήπως δεν άντεξες που φέτος δεν λειτούργησαν την Μεγάλη βδομάδα οι Αι’ Απόστολοι;

Σήμερα ο Αχυρένιος που άντεξε τόσους αιώνες έχει χαθεί μέσα από την «λαμπάντα», τα άρματα, ΚΑΙ ΤΑ ΣΟΥΒΛΑΚΙΑ. Χρειάζεται μεγάλη προσπάθεια να δείς την μορφή του Αχυρένιου και να ακούσεις όσα μέσα από την διαχρονικότητα φτάσανε μέχρι και σε εμάς. Χρειάζεται να έχεις μεγάλο οφθαλμολογικό πρόβλημα να μην αντιληφθείς την προσπάθεια των «τελευταίων των Μοϊκανών» να διατηρήσουν το έθιμο. Δεν χρειάζεται μεγάλη νοημοσύνη να δείς την αντίδρασή τους, την στεναχώρια τους, που παρά την προσφορά τους, δεν έρχεται το αποτέλεσμα. Ο «Γιατρός» , η «μάνα» , ο «Παππάς», ο «πρώτος του χορού», ο «εκφωνητής του επικήδειου», η «νύφη» κ.α, κάθε χρόνο παλεύουν για την διατήρηση του εθίμου, κάθε χρόνο προσπαθούν, αλλά ο Αχυρένιος εξαφανίζεται μέσα στα Βραζιλιάνικα τραγούδια και στα «άρματα των αρμάτων».

 Εγινε ΚΑΡΝΑΒΑΛΙ  έγινε ΓΡΗΓΟΡΑΚΗΣ με ονομασίες και με ταμπέλες, αγνοώντας ακόμα και αυτή την εννοιολογική σημασία της λέξης  ΚΑΡΝΑΒΑΛΙ. Ορισμένοι μπορούν να ισχυριστούν ότι η σημερινή μορφή αρέσει και μαζώνει τον κόσμο. Την επόμενη χρονιά χρειάζονται απαραίτητα  δυο-τρείς βραζιλιάνες (καλό θα είναι οι άνδρες τους να γνωρίζουν από μπάλα , για να ενισχύσουν και τις τοπικές ομάδες ποδοσφαίρου).

Δεν μπορούμε να ξεχάσουμε ότι σε μια πρόσφατη συγκεκριμένη χρονιά περιμέναμε να δούμε και να ακούσουμε τον «Αχυρένιο» αλλά τα πάντα είχαν καλυφθεί από τα μεγάφωνα και την συνεχή  ενημέρωση ότι ο –χ- είχε προσφέρει για την διοργάνωση το ποσό των –χ- ευρώ. Αποτέλεσμα όλης της βραδιάς ήταν «οι απογοητευμένοι» να μαζωχτούν σε ένα καφενείο για να «κλάψουν» τον δικό τους Αχυρένιο. Ο οδυρμός «ώ –χ- κερατά , που πάνε , που πάνε τα λεφτά» μάζωξε τους Βονιτσιάνους στο καφενείο και εκεί γιορτάσανε τον Αχυρένιο τους, αφήνοντας τους χρηματοδοτούμενους να χορεύουν στον ρυθμό της  χρηματοδότησης.

 Αυτό που προσφέρεται σήμερα παρά τις προσπάθειες, για επαναφορά του εθίμου,  ανθρώπων που έζησαν και ήταν επί έτη στα δρώμενα του Αχυρένιου, το προσφέρουν άπλετα όλοι οι Δήμοι και τα χωριά που δεν έχουν κάτι δικό τους. Δεν έχουν αυτό το έθιμο που έρχεται από τόσα βαθιά  στο χρόνο, που χρονικά δεν μπορεί να προσδιοριστεί. Άντεξε μέσα από φυσικές και τεχνικές δυσκολίες, αλλά τελικά πρέπει ο πρώτος του χορού να ρωτήσει τον όχλο-χορό, «Αχυρένιε μου μήπως σε έφαγε η χρηματοδότηση και η λαμπάντα»; Και για πρώτη φορά ο χορός θα σκεφτεί τι θα απαντήσει > Ναι ή οτς αφέντη μου.

VONIZZA – ISTRIA

Μέχρι πρόσφατα θεωρούσαμε το έθιμο του Αχυρένιου ως μοναδικό γεγονός στην Ελλάδα και γιατί όχι και στον κόσμο. Η τελευταία ενασχόληση που είχαμε για την ανάδειξη ενός άλλου εθίμου της Βόνιτσας «Η Λαζάρα» ως πολιτιστική κληρονομιά στην Unesco,  οι υπεύθυνοι της ομάδας που πραγματοποίησαν επαφές με πρώην υπαλλήλους (εκπροσώπους κρατών ) της Unesco, βρέθηκαν σε μια πρωτόγνωρη είδηση. 

     Από αυτές τις συνεδρίες ενημερωθήκαμε ότι από τα ιταλόφωνα Κροατικά χωριά της Ίστρια, μια μικρή μαθήτρια σε έκθεση που είχε βραβευθεί, αναφέρονταν στα έθιμα (όπως της τα είχε διηγηθεί ο παππούς της) που είχε ο τόπος της πρίν τα απαγορεύσει ο Τιτο.     

        Σημειώνουμε ότι το μεγαλύτερο μέρος της χερσονήσου της Ιστρια, μετά τον Β’ παγκόσμιο πόλεμο, το απέσπασαν από την Ιταλία και το παραχώρησαν στην ενωμένη Γιουγκοσλαβία. Ο Τίτο, όπως ο Ατατουρκ, αλλά και ο δικός μας Μεταξάς, απαγόρευσαν την συμμετοχή των κατοίκων σε τοπικά έθιμα.

         Εκεί στην Ιστρια, όπως γράφει η μαθήτρια, έντυναν τα άχυρα με παλιά ρούχα «παλιάτσο» και οι «συγγενείς του παλιάτσο» τον περιέφεραν στο χωριό, διακωμωδώντας διάφορα γεγονότα, καθώς και το αίνιγμα του θανάτου του.

ΑΜΦΙΚΤΙΟΝΙΑ ΑΚΑΡΝΑΝΩΝ

ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

  

Ο ΠΡΟΕΔΡΟΣ                                                                                   Ο ΑΝΤΙΠΡΟΕΔΡΟΣ 

ΝΤΟΒΑΣ ΦΙΛΙΠΠΟΣ                                                                      ΝΤΙΝΟΣ ΣΤΥΛΙΑΝΟΣ